Εξάρτηση και Ελευθερία: δυο έννοιες ασυμβίβαστες

Εισήγηση του Αντώνη Γιαλελάκη στην εκδήλωση της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Λασιθίου στα πλαίσια της καμπάνιας για την ευαισθητοποίηση των νέων ενάντια στην εξάρτηση από το αλκοόλ και το κάπνισμα (Άγιος Νικόλαος 17/05/2008)

Ο Άνθρωπος, Ον κοινωνικό, είναι από την φύση του εξαρτημένος απέναντι σε κάθε τι που τον αποτελεί και τον περιβάλλει. Είμαστε εξαρτημένοι από την τροφή και το νερό για την επιβίωσή μας, είμαστε εξαρτημένοι από την οικογένεια για την ανάπτυξή μας, από το κοινωνικό περιβάλλον για την ευημερία μας, από την εσωτερική μας ισορροπία και αρμονία, για την προσωπική μας ολοκλήρωση.
Η αλληλεξάρτηση λοιπόν είναι συστατικό στοιχείο της ανθρώπινης υπόστασης.

Όταν όμως ακούμε σήμερα την λέξη εξάρτηση, ή το ότι κάποιος είναι εξαρτημένος, το μυαλό μας οδηγείται στην καταστροφική σχέση, κατά την οποία κάποιος άνθρωπος, ομάδα ανθρώπων, ή και κοινωνία ολόκληρη, βρίσκεται υπό τον έλεγχο και την κυριαρχία κάποιας συνήθειας, κατάστασης, χρήσης ουσίας, ή άλλου εξωτερικού ή εσωτερικού παράγοντα που ελέγχει και υποτάσσει τα συγκεκριμένα άτομα, τα οποίο πλέον δεν μπορούν να λειτουργήσουν και να δράσουν αυτόνομα, στηριγμένα στις δικές τους δυνάμεις. Η αυτονομία και η ανεξαρτησία τότε έχουν χαθεί. Τα άτομα ή η κοινωνική ομάδα γίνονται έτσι υποτελείς, υποχείρια, μιας κυρίαρχης επιθυμίας και εκείνων που την διατηρούν, την προωθούν και την προπαγανδίζουν. Αυτήν την σημασία της λέξης θα εξετάσουμε εδώ:

Όλες οι ανθρώπινες συνήθειες, μπορούν κάτω από κάποιες ορισμένες κοινωνικές συνθήκες, να γίνουν καταναγκαστικές. Σαν τέτοιες, έχουν ένα κοινό στοιχείο: την μη ελεγχόμενη επιθυμία να δημιουργεί κανείς, ξανά και ξανά, μια ορισμένη βιωματική κατάσταση που του δημιουργεί ευεξία και του προσφέρει ηδονή. Κάθε ανθρώπινη ανάγκη, κάθε ανθρώπινο ενδιαφέρον, μπορεί να δημιουργήσει εξάρτηση. Δεν είναι μόνο ο καπνός, το αλκοόλ, τα ναρκωτικά, τα τυχερά παιχνίδια, το κυνήγι του πλούτου και της δύναμης, η υπερκατανάλωση, που ωθούν τον άνθρωπο σε επικίνδυνα μονοπάτια αυτοκαταστροφής. Η τροφή, ο έρωτας, το σεξ, πράγματα εντελώς φυσιολογικά και υγιή, κάτω από συγκεκριμένες παθολογικές προϋποθέσεις μπορούν να μεταλλαχθούν σε ανεξέλεγκτες καταστάσεις που θα επηρεάσουν αρνητικά το άτομο και το περιβάλλον του.

Η εξάρτηση τότε, είναι μια σχέση υποταγής σε ισχυρότερους παράγοντες, που επιβάλλουν την εξουσία τους στο άτομο. Η χρήση ψυχοδραστικών ουσιών και η υιοθέτηση συμπεριφορών που μεταβάλλουν τον τρόπο λειτουργίας του ανθρωπίνου σώματος, την συναισθηματική του κατάσταση, την ορθή του αντίληψη και την σκέψη του, περιγράφουν την έννοια της αυτοκαταστροφικής εξάρτησης που σήμερα παρουσιάζουμε.

Ποιες είναι όμως αυτές οι προϋποθέσεις κάτω απ’ τις οποίες απλές, καθημερινές, απαραίτητες και αθώες συνήθειες μετατρέπονται σε καταστροφικές πρακτικές;
Εδώ θα αναφέρουμε τον ορισμό για την υγεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας:
Υγεία δεν είναι η απουσία ασθένειας ή πόνου, μα η πλήρης σωματική, ψυχική και κοινωνική ευεξία του ατόμου.
Η εξάρτηση σαν καταστροφικός εθισμός σε βλαβερές ουσίες και συμπεριφορές, δεν είναι τίποτα άλλο από απεγνωσμένη προσπάθεια αντιμετώπισης νοσηρών καταστάσεων και στοιχείων προσωπικής δυσαρμονίας και ανισορροπίας που κατά βάση έχουν βαθύτερα κοινωνικά αίτια.
Ελλειμματικά στοιχεία προσωπικότητας, ψυχικά τραύματα, έλλειψη αυτοεκτίμησης, θα οδηγήσουν άτομα, ομάδες, αλλά και κοινωνίες ολόκληρες στην αναζήτηση και υιοθέτηση στάσεων και συμπεριφορών με σκοπό να τα καλύψουν ή συχνότερα να τα υποκαταστήσουν.
Κάθε συνήθεια που προσφέρει ηδονή και ικανοποίηση, σύμφωνα με τα πρότυπα κάθε εποχής και κοινωνικής ομάδας θα χρησιμοποιηθεί εδώ προκειμένου να καλύψει αυτά τα κενά.
Που ορίζεται το όριο όμως, μεταξύ συνήθειας και εξάρτησης;
Η απάντηση βρίσκεται στο δυσδιάκριτο, αλλά συγκεκριμένο σημείο, στο οποίο χάνεται η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ του Ανθρώπου. Ο εξαρτημένος είναι υποτελής στην συνήθεια που του προσφέρει την ικανοποίηση που αναζητά, καθώς επίσης και στους αφελείς ή επιτήδειους που κρύβονται πίσω απ’ αυτήν.
Η εκμετάλλευση της αδυναμίας που οδηγεί στην κάθε είδους εξάρτηση και η εξάρτηση αυτή καθ’ εαυτή, ήταν και είναι πάντοτε, πρακτική που χρησιμοποιούν όλοι οι ελεγκτικοί - εξουσιαστικοί μηχανισμοί για να υποτάξουν και να εξουσιάζουν αποτελεσματικά άτομα και κοινωνίες.
Ο εξαρτημένος αρκείται στην προσωρινή ηδονή που απολαμβάνει, αδρανεί, νοιάζεται μόνο για την επανάληψή της και παραιτείται από όλα όσα αφορούν την πραγματική ζωή και τα ενδιαφέροντά της.
Γίνεται υποτελής. Η ψευδής φαντασιακή κατάσταση ευεξίας είναι το πέπλο που κρύβει την κοινωνική αθλιότητα. Δικαιώνει και δικαιολογεί την εκμετάλλευση. Εξαθλιώνει την ανθρώπινη υπόσταση. Η ελεύθερη βούληση εξαφανίζεται, η ανθρώπινη αξιοπρέπεια καταρρακώνεται.
Η συχνότητα, ο βαθμός που κάποιος εκδηλώνει συγκεκριμένες συμπεριφορές, το πόσο επιτακτική είναι η ανάγκη του σ’ αυτές, καθορίζει και το μέγεθος της εξάρτησης στην οποία έχει υποπέσει.
Όποιος απαραιτήτως χρησιμοποιεί «μέσο» για να νιώθει ισορροπημένος είναι εξαρτημένος.
Το κοινό σημείο όλων όσων σήμερα χαρακτηρίζουμε εξαρτημένους είναι η ΑΝΕΛΕΥΘΕΡΙΑ.
Ο εξαρτημένος χάνει τη δυνατότητα αυτόβουλης απεριόριστης δράσης, την ελευθερία βούλησης, που είναι το αναφαίρετο δικαίωμα να διαμορφώνει κανείς μόνος του την θέλησή του χωρίς να παρεμποδίζεται από εξωτερικούς ή εσωτερικούς παράγοντες και να ενεργεί σύμφωνα με αυτήν. Κυριαρχεί πλέον ένας παράγοντας που εμποδίζει και περιορίζει την αδέσμευτη ανάπτυξη της σκέψης και της συμπεριφοράς. Η ικανοποίηση της κυρίαρχης επιθυμίας, η εξάρτηση απ’ αυτήν, ακυρώνει την υπέρτατη πανανθρώπινη αξία της ανθρώπινης ελευθερίας. Αυτό είναι το κατάντημα της εξάρτησης. Κάτι μηδαμινό ουσιαστικά, καταργεί μια από τις μεγαλύτερες ανθρώπινες ηθικές αξίες.

Μπορεί όμως κάποιος να κερδίσει ξανά την χαμένη του ελευθερία;
Μπορεί! Όπως όμως σε κάθε αγώνα διεκδίκησης του υπέρτατου αγαθού, έτσι και εδώ ο Άνθρωπος πρέπει να αγωνιστεί σκληρά.
Ο φόβος του κενού, είναι το μεγαλύτερο εμπόδιο να ξεφύγει κανείς από την εξάρτησή του. Αυτός τον ωθεί να επαναλαμβάνει ξανά και ξανά αυτό που κάθε φορά ορκίζεται να μην ξανακάνει. Τα εξαρτημένα άτομα ΔΕΝ μαθαίνουν από τις ολέθριες συνέπειες των πράξεών τους και από τα λάθη τους.
Ποιο όμως είναι το όφελος της εξαρτημένης συμπεριφοράς; Αυτό που διαιωνίζει την εξάρτηση;
Όσο βασανιστική και αυτοκαταστροφική κι αν είναι αυτή, καλύπτει βαθύτερες προσωπικές δυσκολίες, συναισθηματικές ανάγκες, αίσθημα μοναξιάς, άγχος, φόβο, λύπη, θυμό, απογοήτευση. Η εξαρτημένη συμπεριφορά είναι η λύση που λειτουργεί σαν αναισθητικό που μουδιάζει τον πόνο.
Οι εξαρτημένοι υποφέρουν, νιώθουν δυστυχισμένοι, αλλά συνεχίζουν να υπηρετούν την εξάρτηση.
Αυτό θα συμβαίνει μέχρι την στιγμή – που μπορεί να αργήσει πάρα πολύ – που θα νιώσουν την ανάγκη να ζήσουν μια ζωή πιο αληθινή και πιο ελεύθερη αν και συνειδητά πιο δύσκολη.
Όταν ο πόνος απ’ αυτές τις συμπεριφορές γίνει μεγαλύτερος από τον πόνο και την πρόκληση να δημιουργήσουν αλλαγή, τότε ξεκινάει η απεξάρτησή τους. Όταν συνειδητοποιήσουν και αποδεχθούν την αδυναμία τους, τότε θα έχουν κάνει και το πρώτο βήμα στην επώδυνη διαδικασία της απεξάρτησης τους.
Συχνά ακούμε να αναφέρονται στις εξαρτήσεις σαν σωματικές και σαν ψυχικές. Διακρίνουμε πάλι τον δυϊσμό του ανθρώπου σε σώμα και πνεύμα. Όμως καθώς αναγνωρίζουμε πως ο ανθρώπινος οργανισμός είναι ένα πολύπλοκο και λεπτά ισορροπημένο σύστημα οργανικών, ψυχικών και συναισθηματικών λειτουργιών, τα όρια των οποίων είναι δυσδιάκριτα, οφείλουμε να αντιμετωπίζουμε την Ανθρώπινη φύση σαν ενιαία οντότητα.
Η ιατρική επιστήμη αναγνωρίζοντας την σημασία του ανθρώπινου παράγοντα, οφείλει να δει τον άνθρωπο στην ολότητά του, και αναγνωρίζοντας τη σημασία των ίδιων θεραπευτικών αποθεμάτων του σε συνεργασία με τις συνεχώς εξελισσόμενες υπηρεσίες της, να επιτελέσει το έργο της.
Οι εξαρτήσεις είναι σαφώς μια παθολογική κατάσταση. Προσβάλει μεμονωμένα άτομα και κοινωνικές ομάδες. Η αντιμετώπιση δεν αρκεί να είναι μόνο ιατρική. Πρωτίστως το ζήτημα πρέπει να αντιμετωπιστεί κοινωνικά όχι μόνο από την συντεταγμένη πολιτεία, αλλά και από τον μεμονωμένο και το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον.
Πως;
Με καθιέρωση ορθών προτύπων.
Με την καλλιέργεια νέων κοινωνικών στάσεων που θα αποβλέπουν στην απομυθοποίηση παγιωμένων αρνητικών αντιλήψεων, απενοχοποίησης και ανοχής.
Με πάταξη της απάνθρωπης εκμετάλλευσης της όποιας ανθρώπινης αδυναμίας.
Με στήριξη των ευπαθών ατόμων και ομάδων του πληθυσμού.
Με προτροπή για υιοθέτηση από πλευράς κοινωνικού συνόλου, ηθικών αρχών και αξιών, που θα καλύψουν τα κενά που οι εξαρτήσεις ψευδώς και καταστροφικά καλύπτουν.
Με ορθολογική μεθοδευμένη σοβαρή αντιμετώπιση του προβλήματος σε βάθος.
Με σοφία,- γνώση και σωστή κρίση – η κοινωνία μπορεί να ορίσει την ηθική και να κατευθύνει τα ανθρώπινα ιδανικά.

Ότι ισχύει για την κοινωνία ισχύει και για το μεμονωμένο άτομο. Ίσως εδώ η λύση να φαίνεται πιο δύσκολη. Πρώτα από όλα ο εξαρτημένος πρέπει να παραδεχθεί την αδυναμία του. Πρώτος αυτός πρέπει να προσπαθήσει να βοηθήσει τον εαυτό του. Ο λαβύρινθος μες στον οποίο έχει χαθεί και ο φόβος του κενού ευθύς θα εξαφανιστούν αν συνειδητοποιημένα, με σύνεση και ορθή κρίση, αναζητήσει άλλους, ανώδυνους, ευεργετικούς για τον εαυτό του και το κοινωνικό σύνολο τρόπους ,να καλύψει την όποια αδυναμία κουκούλωνε με την εξαρτημένη συμπεριφορά.
Δύσκολο; ΝΑΙ Αδύνατο; ΟΧΙ.
Μαρτυρίες ανθρώπων που τα κατάφεραν, κάνοντας την προσωπική και κοινωνική τους υπέρβαση, μπορούν να αποτελέσουν παραδείγματα προς μίμηση στον κάθε άνθρωπο που αμφισβητεί τις δυνατότητές του.

Σε αυτό το σημείο, κλείνοντας, θα επιχειρήσουμε μια τολμηρή παρομοίωση: Χαρακτηρίζοντας την όποια εξάρτηση σαν αδυναμία μπορούμε να την παραλληλίσουμε με μιαν οποιαδήποτε σοβαρή σωματική νόσο. Έτσι, όπως ακριβώς η ασθένεια ή η αναπηρία δίνει στο άτομο μέσα από την αδυναμία του την δυνατότητα να υπερβεί τον εαυτό του, θεωρώντας τις ως δοκιμασίες στις οποίες πρέπει να αντεπεξέλθει, έτσι και η προσπάθεια απαλλαγής από την οδύνη της εξάρτησης, δίνει την ευκαιρία να γίνει αφορμή εσωτερικής κάθαρσης του ανθρώπου και την ίδια στιγμή να αποτελέσει πρόσφορο μέσο για την πνευματική πρόοδό του.

Έτσι η λειτουργία που οδηγεί το άτομο στην πνευματική κατάπτωση, τον μηδενισμό και την απομόνωση, στην τελική καταστροφή, μπορεί να μεταμορφωθεί σε πρώτης τάξεως ευκαιρία προσωπικής ανύψωσης.